c¸c xÐt nghiÖm ho¸ sinh vÒ bÖnh tuyÕn tôy

2.1. C¸c xÐt nghiÖm ho¸ sinh vÒ tuyÕn tuþ

Hai xÐt nghiÖm amylase, lipase huyÕt thanh lμ 2 xÐt nghiÖm chÝnh ®Ó ®¸nh gi¸ tæn th−¬ng chøc n¨ng tuyÕn tuþ. Lipase chØ do tuþ s¶n xuÊt, cßn amylase ngoμi tuþ cßn do tuyÕn n−íc bät s¶n xuÊt. Nh−ng thùc tÕ hiÖn nay, ë c¸c bÖnh viÖn ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh tuþ th«ng th−êng hay lμm xÐt nghiÖm amylase ë huyÕt thanh vμ n−íc tiÓu.

2.1.1. Amylase huyÕt thanh

Amylase lμ enzym xóc t¸c ph¶n øng thuû ph©n tinh bét, glycogen ®Ó t¹o thμnh c¸c s¶n phÈm trung gian nh− dextrin, maltose, glucose...

Nguån gèc cña amylase:

ë ng−êi amylase cã 2 lo¹i:

- P-amylase cã ë tuþ,

- S-amylase cã ë tuyÕn n−íc bät vμ mét sè c¬ quan kh¸c (nh− ë phæi, buång trøng, niªm m¹c ruét non, tæ chøc mì...).

B×nh th−êng amylase huyÕt thanh cã kho¶ng 40% lμ amylase cña tuþ vμ 60% amylase cña tuyÕn n−íc bät.

C¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh amylase:

+ Tr−íc kia, ho¹t ®é amylase m¸u, n−íc tiÓu ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p Wohlgemuth. Ph−¬ng ph¸p Wohlgemuth dùa trªn ph¶n øng thuû ph©n tinh bét cña amylase; x¸c ®Þnh ®é pha lo·ng cña amylase cã trong mét ml huyÕt thanh hoÆc n−íc tiÓu cã kh¶ n¨ng thuû ph©n hÕt 2 mg tinh bét sau 30 phót, ë 37^OC vμ pH = 6,8 ®Ó suy ra ho¹t ®é enzym.

B×nh th−êng:

Amylase m¸u = 16 - 31 ®¬n vÞ Wohlgemuth.

Amylase n−íc tiÓu = 32 - 64 ®¬n vÞ Wohlgemuth

(Mét ®¬n vÞ Wohlgemuth lμ ho¹t ®é enzym cã trong 1 ml huyÕt thanh, hay n−íc tiÓu thuû ph©n hÕt 1 mg tinh bét trong c¸c ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh).

+ HiÖn nay ng−êi ta x¸c ®Þnh ho¹t ®é amylase theo ph−¬ng ph¸p ®éng häc theo nguyªn lý: amylase thuû ph©n 2-chloro-4nitrophenyl-maltotrioside (CNPG₃) thμnh 2-chloro-4Nitrophenyl (CNP), 2-Chloro-4Nitrophenyl-Maltodioside vμ glucose (G), theo ph¶n øng sau:

Amylase

5 CNPG₃ 3 CNP + 2 CNPG₂ + 3 G₃ + 2 G

Sù gi¶i phãng CNP tõ c¬ chÊt vμ sù t¨ng hÊp thô cña nã tû lÖ thuËn víi ho¹t ®é amylase huyÕt thanh.

HiÖn nay ng−êi ta dïng Kit ®Ó x¸c ®Þnh ho¹t ®é amylase m¸u, n−íc tiÓu. TrÞ sè b×nh th−êng cña nã phô thuéc vμo kü thuËt vμ thuèc thö (chñ yÕu lμ c¬ chÊt nh− G₃, G₇). C¸c H·ng kh¸c nhau sÏ cho kÕt qu¶ kh¸c nhau, kÕt qu¶ ®¬n vÞ ®Òu tÝnh lμ U/l. Trong ®ã G₃ lμ 2-Chloro-4Nitrophenyl-Maltotriosid (CNPG₃) vμ G₇ lμ p-Nitrophenyl-Maltoheptaoside (EPS).

. §ît cÊp cña viªm tôy m¹n.

. T¾c èng dÉn tôy do: sái hoÆc u; thuèc g©y co th¾t ®ét ngét c¬ vßng (nh− opiat, codein, methylcholin, chlorothiazide), møc t¨ng amylase huyÕt thanh tõ 2 - 15 lÇn so víi b×nh th−êng.

. BiÕn chøng cña viªm tôy (nang gi¶ tôy, cæ tr−íng, apxe).

. ChÊn th−¬ng tôy, vÕt th−¬ng bông.

. C¸c u ¸c tÝnh (®Æc biÖt lμ u phæi, u buång trøng, u tôy, u vó...) th−êng t¨ng h¬n 25 lÇn so víi giíi h¹n b×nh th−êng (®iÒu nμy hiÕm khi thÊy ë viªm tôy).

. Suy thËn tiÕn triÓn: th−êng t¨ng, thËm chÝ c¶ khi kh«ng cã viªm tôy.

. T¨ng tiÕt amylase.

. LoÐt d¹ dμy-t¸ trμng thñng vμo tôy.

. Do sái, hoÆc u chÌn Ðp t¾c ®−êng dÉn cña tôy.

. Ung th− tuyÕn tôy.

§«i khi, trong viªm gan truyÒn nhiÔm, amylase kh«ng cã nguån gèc tôy vμo m¸u t¨ng. T¾c ruét, x¬ gan, c¸c bÖnh vÒ thËn, thiÓu niÖu th× amylase n−íc tiÓu gi¶m lμm t¨ng amylase m¸u.

+ Amylase gi¶m khi tôy bÞ ho¹i tö lan réng, ngoμi ra nã cßn gi¶m trong mét sè bÖnh lý nh−:

. Viªm tuþ m¹n tÝnh.

. Viªm tôy m¹n tÝnh tiÕn triÓn.

. X¬ hãa èng dÉn tôy tiÕn triÓn.

Cã nhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng ho¹t ®é amylase m¸u t¨ng cao, lín h¬n 1850 u/l th× tôy lu«n cã tæn th−¬ng mμ tæn th−¬ng nμy cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng phÉu thuËt (hay x¶y ra nhÊt lμ sái ®−êng dÉn mËt), tuyÕn tôy mÊt chøc n¨ng hay chØ lμ phï nÒ tôy. NÕu ho¹t ®é amylase tõ 460- 925 U/l th× lu«n lu«n kÕt hîp víi tæn th−¬ng tôy mμ tæn th−¬ng nμy kh«ng thÓ ®iÒu trÞ b»ng phÉu thuËt. VÝ dô: ch¶y m¸u tôy, ho¹i tö tôy.

2.1.2. Lipase

Lipase lμ enzym chØ cã ë tuþ, cã t¸c dông thuû ph©n lipid (nh− triglycerid, phospholipid), lμ enzym bÞ øc chÕ bëi c¸c chÊt nh− quinin, eserin, disopropylfluorophosphat vμ ®−îc taurocholat vμ glycocholat ho¹t ho¸.

Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh lipase vμ dùa trªn nguyªn lý chung lμ lipase t¸c dông lªn c¬ chÊt, gi¶i phãng ra acid bÐo tù do vμ ®−îc chuÈn ®é b»ng dung dÞch NaOH.

+ Lipase m¸u t¨ng cao trong mét sè tr−êng hîp sau:

- T¨ng cao trong viªm tôy cÊp; cã thÓ t¨ng duy tr× trong 14 ngμy sau khi amylase m¸u trë vÒ b×nh th−êng.

- T¾c nghÏn èng dÉn tôy do:

. Sái.

. Dïng thuèc co th¾t c¬ vßng g©y t¨ng tõ 12 - 15 lÇn so víi b×nh th−êng.

. T¾c nghÏn mét phÇn kÕt hîp víi thuèc t¨ng tiÕt lipase.

Ngoμi bÖnh tuþ ra, lipase cßn t¨ng trong mét tr−êng hîp kh¸c nh−:

. Thñng hay u ®−êng tiªu hãa, ®Æc biÖt cã liªn quan víi tôy.

. Tæn th−¬ng tæ chøc mì sau chÊn th−¬ng.

. PhÉu thuËt vμ mét sè tr−êng hîp x¬ gan.

Lipase huyÕt t−¬ng lu«n b×nh th−êng trong bÖnh quai bÞ.

Trong thùc tÕ, xÐt nghiÖm lipase huyÕt t−¬ng hÇu nh− Ýt ®−îc dïng trong l©m sμng.

2.3. Mét sè bÖnh tuyÕn tôy

2.3.1. Viªm tôy cÊp

§Ó chÈn ®o¸n bÖnh viªm tôy cÊp, hiÖn nay ë c¸c bÖnh viÖn th«ng th−êng ng−êi ta lμm c¸c xÐt nghiÖm sau:

* Amylase m¸u:

Ho¹t ®é amylase m¸u vμ n−íc tiÓu trong viªm tôy cÊp t¨ng rÊt cao so víi b×nh th−êng.

Viªm tôy cÊp lμm ho¹t ®é amylase m¸u t¨ng nhanh vμ cao khi bÖnh khëi ph¸t sau 3- 6h, t¨ng cao h¬n 460 U/l trong vßng 8h ë 75% sè bÖnh nh©n, cã thÓ t¨ng 30-40 lÇn so víi b×nh th−êng, ®¹t cùc ®¹i sau 20 - 30 h vμ cã thÓ duy tr× tõ 48 - 72h. Amylase t¨ng cao trong viªm tôy tiÕn triÓn, th−êng t¨ng cao ë giai ®o¹n ®Çu, gi¶m dÇn ë c¸c giai ®o¹n sau.

Ho¹t ®é amylase huyÕt t−¬ng t¨ng cao (trªn 1000 U/l) ®−îc coi nh− dÊu hiÖu cña viªm tôy cÊp. Ho¹t ®é cao t−¬ng tù cã thÓ gÆp trong t¾c nghÏn èng dÉn tôy. Nã cã xu h−íng gi¶m sau vμi ngμy ë h¬n 10% bÖnh nh©n viªm tôy cÊp. §Æc biÖt, khi qu¸ 2 ngμy sau c¸c triÖu chøng khëi ph¸t cã thÓ gÆp gi¸ trÞ b×nh th−êng, thËm chÝ ngay c¶ khi chÕt do viªm tôy cÊp. C¸c gi¸ trÞ amylase huyÕt t−¬ng b×nh th−êng hay gÆp trong viªm tôy cÊp cã liªn quan ®Õn r−îu. Ngoμi ra, amylase còng cã thÓ b×nh th−êng trong viªm tôy m¹n t¸i ph¸t vμ c¸c bÖnh nh©n t¨ng triglycerid. Ho¹t ®é Amylase Ýt thay ®æi trong viªm tôy m¹n kh«ng tiÕn triÓn.

Amylase huyÕt t−¬ng t¨ng tõ 7 - 10 ngμy sÏ gîi ý mét ung th− tôy kÕt hîp hay nang gi¶ tôy.

* Amylase n−íc tiÓu:

T¨ng amylase trong n−íc tiÓu còng ph¶n ¸nh sù thay ®æi amylase huyÕt t−¬ng trong kho¶ng thêi gian sau 6 - 10h, thØnh tho¶ng møc ®é t¨ng amylase n−íc tiÓu cao h¬n vμ kÐo dμi h¬n amylase huyÕt t−¬ng. Ho¹t ®é enzym 24h cã thÓ b×nh th−êng, thËm chÝ ngay c¶ khi lÊy mÉu xÐt nghiÖm tõng giê cho gi¸ trÞ t¨ng. Ho¹t ®é amylase n−íc tiÓu ë tõng giê cã thÓ cã h÷u Ých, t¨ng h¬n 74U/l/1h.

* §Þnh l−îng nång ®é glucose m¸u:

Glucose m¸u t¨ng cao, glucose niÖu d−¬ng tÝnh (+). Nguyªn nh©n lμ do trong viªm tôy cÊp lμm thiÕu hôt insulin, do ®ã lμm t¨ng ®−êng m¸u vμ cã glucose niÖu.

* X¸c ®Þnh hμm l−îng canxi toμn phÇn:

B×nh th−êng canxi TP = 2,0 – 2,5 mmol/l.

Trong viªm tôy cÊp: canxi TP gi¶m trong mét sè tr−êng hîp viªm tôy cÊp tõ 1- 9 ngμy sau khëi ph¸t. ViÖc gi¶m nμy lu«n lu«n x¶y ra khi ho¹t ®é amylase vμ

lipase trë vÒ b×nh th−êng. Canxi gi¶m do lipase tôy t¸c dông, c¸c acid bÐo ®−îc gi¶i phãng vμ kÕt hîp víi canxi t¹o nªn d¹ng nh− xμ phßng canxi.

Ngoμi c¸c xÐt nghiÖm trªn nÕu cã ®iÒu kiÖn trang bÞ m¸y, ho¸ chÊt cã thÓ lμm 2 xÐt nghiªm sau:

* Lipase m¸u:

XÐt nghiÖm lipase m¸u nh¹y h¬n amylase. Nã t¨ng chËm h¬n nh−ng møc t¨ng dμi h¬n.

+ T¨ng bÖnh lý:

- Viªm tôy cÊp sau 3 ngμy, lipase vÉn cã thÓ t¨ng trong khi amylase l¹i gi¶m nhanh chãng.

- Viªm tôy m¹n: møc t¨ng lipase Ýt h¬n nh−ng xÐt nghiÖm nμy cã t¸c dông theo dâi, kiÓm tra.

+ Gi¶m bÖnh lý:

- Lipase gi¶m m¹nh ë bÖnh tôy m¹n tÝnh.

* X¸c ®Þnh tû sè ®é thanh läc amylase/creatinin:

HiÖn nay ®é thanh läc ®−îc chó ý nh− mét ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i ®Ó x¸c ®Þnh chøc n¨ng thËn cã b×nh th−êng hay kh«ng. Ph−¬ng ph¸p nμy võa cho biÕt møc ®é tæn th−¬ng, võa cho biÕt chøc n¨ng läc cña cÇu thËn, chøc n¨ng bμi tiÕt vμ t¸i hÊp thu cña tÕ bμo èng thËn.

B×nh th−êng mμng läc cÇu thËn chØ cho mét l−îng Ýt amylase qua vμ ®μo th¶i theo n−íc tiÓu. Khi cã tæn th−¬ng thËn, amylase ®−îc läc qua mμng läc cÇu thËn vμ ®μo th¶i ra n−íc tiÓu nhiÒu h¬n. Mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y cho r»ng, ®é thanh th¶i Amylase/Creatinin (ACR) ph¶n ¸nh tèt h¬n sù t¨ng amylase m¸u, nhÊt lμ khi xÐt nghiÖm ho¹t ®é amylase m¸u vÉn b×nh th−êng. C¸c t¸c gi¶ cho r»ng, tû sè ®é thanh th¶i Amylase/Creatinin hç trî cho chÈn ®o¸n viªm tôy cÊp.

* Bilirubin huyÕt t−¬ng:

Cã thÓ t¨ng khi viªm tôy cÊp cã nguån gèc tõ èng mËt, nh−ng l¹i b×nh th−êng trong viªm tôy do r−îu.

* ALP, GOT, GPT huyÕt t−¬ng:

Cã thÓ t¨ng song song víi bilirubin huyÕt t−¬ng h¬n lμ víi amylase, lipase hay nång ®é cacxi m¸u.

HiÖn nay, th«ng th−êng ë c¸c bÖnh viÖn, ®Ó chÈn ®o¸n viªm tôy cÊp, ng−êi ta th−êng lμm c¸c xÐt nghiÖm sau:

- X¸c ®Þnh ho¹t ®é amylase trong m¸u vμ n−íc tiÓu.

- §Þnh l−îng glucose trong m¸u vμ n−íc tiÓu.

- C¸c chÊt ®iÖn gi¶i trong huyÕt t−¬ng.

- N−íc tiÓu: 10 chØ tiªu.

2.3.2. BÖnh m¹n tÝnh tuyÕn tôy (viªm tôy m¹n, u tuyÕn tôy)

- Amylase dÞch tiªu hãa t¨ng cao so víi b×nh th−êng, chiÕm tíi 80% trong sè bÖnh nh©n viªm tuþ m¹n.

- C¶ amylase vμ lipase m¸u t¨ng ë 10% bÖnh nh©n viªm tôy m¹n.

- I¹³¹ kh«ng b×nh th−êng ë 1/3 bÖnh nh©n viªm tôy m¹n.

- NghiÖm ph¸p dung n¹p ®−êng m¸u kh«ng b×nh th−êng ë 25% bÖnh nh©n viªm tôy m¹n.

2.3.3. Nang gi¶ tôy

- Bilirubin trùc tiÕp huyÕt t−¬ng t¨ng h¬n hai lÇn so víi b×nh th−êng (>34,2μmol/l) ë 10% bÖnh nh©n.

- ALP huyÕt t−¬ng t¨ng cao ë kho¶ng 10% bÖnh nh©n.

- Glucose m¸u t¨ng ë kho¶ng 10% bÖnh nh©n.

- C¸c dÊu hiÖu sím vÒ cËn l©m sμng cña viªm tôy cÊp ®−îc biÓu hiÖn (dÊu hiÖu nμy tho¶ng qua vμ kh«ng thÓ nhËn biÕt ë 1/3 bÖnh nh©n).