XÐt nghiÖm vÒ Tumor marker

vμ chÈn ®o¸n bÖnh ung th−

Ung th− (K) lμ mét trong c¸c bÖnh cã tû lÖ tö vong cao nhÊt. Cã nhiÒu bÖnh ung th− tïy theo n¬i nã ph¸t sinh nh−: K phæi, K vó, K ®¹i trμng, K vßm häng, K bμng quang, K gan… Ung th− ë nh÷ng n¬i kh¸c nhau cã tû lÖ tö vong kh¸c nhau.

+ Cã nhiÒu yÕu tè g©y ung th− nh−:

- C¸c chÊt hãa häc nh− hydrocarbua ®a vßng (HCPC).

- YÕu tè vËt lý nh− tia X, tia α, β.. .

- YÕu tè sinh häc nh− virut g©y viªm gan B (HBV), virut g©y viªm gan C (HCV). HBV, HCV lμ 2 virut cã kh¶ n¨ng g©y ung th− gan nguyªn ph¸t.

+ §Ó chÈn ®o¸n bÖnh ung th− (K), ng−êi ta cã thÓ sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau nh− ph−¬ng ph¸p vËt lý, ph−¬ng ph¸p gi¶i phÉu bÖnh vμ ph−¬ng ph¸p hãa sinh th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh dÊu Ên ung th− “ Tumor marker”. Mçi ph−¬ng ph¸p cã −u vμ nh−îc ®iÓm riªng. VÝ dô ph−¬ng ph¸p gi¶i phÉu bÖnh cung cÊp cho chóng ta th«ng tin "vμng" vÒ khèi u, nh−ng h¹n chÕ vÒ mÆt t©m lý, ®au khi chäc hót sinh thiÕt. Ph−¬ng ph¸p hãa sinh “enzym-miÔn dÞch” x¸c ®Þnh chÝnh x¸c c¸c Tumor marker, chØ cÇn lÊy m¸u hoÆc n−íc tiÓu ®Ó xÐt nghiÖm dÔ h¬n, còng cho chÝnh x¸c b¶n chÊt bÖnh ung th− mμ kh«ng g©y ®au nhiÒu cho bÖnh nh©n.

+ Tumor marker - dÊu Ên ung th− - chÊt chØ ®iÓm bÖnh ung th−, gåm nh÷ng chÊt cã b¶n chÊt nh−:

- Lμ chÊt do tÕ bμo K sinh ra, ®−îc ®−a vμo m¸u nh− AFP, CEA, CA-125, CYFRA 21-1... .

- Lμ hormon nh− β-HCG hoÆc lμ chÊt chuyÓn hãa nh− CPR (Protein C ho¹t ®éng), LDH, GGT.

+ C¬ chÕ g©y ung th−:

C¸c chÊt hãa häc (nh− HCPC), c¸c yÕu tè vËt lý (nh− tia X, tia α, β) cã thÓ lμm thay ®æi bé m¸y th«ng tin di truyÒn ë ng−êi, biÕn ®æi gen tiÒn ung th− (Proto-oncogen) thμnh gen ung th− (Oncogen = gen K). Virut ®−a th«ng tin cña chóng vμo c¬ thÓ, hîp nhÊt víi th«ng tin cña tÕ bμo ng−êi, tæng hîp ADN theo m· th«ng tin virut, kÕt qu¶ lμ tæng hîp nªn ADN, ARN cña virut trong tÕ bμo ng−êi. Cã thÓ tãm t¾t c¬ chÕ g©y ung th− theo s¬ ®å sau:

HCPC, TIA (x, α, β,..)

Proto-oncogen Oncogen

Reverce transcriptase

Virus (ARN) ADN ARN

+ Tiªu chuÈn cña Tumor marker:

- C¸c marker ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh ung th− cã mét sè tiªu chuÈn sau:

. §Æc hiÖu tæ chøc, kh¸c víi ph©n tö do tÕ bμo lμnh (b×nh th−êng) tæng hîp ra.

. §Æc hiÖu c¬ quan, chØ ®iÓm ®−îc c¬ quan bÞ ung th−.

. DÔ lÊy, b¶o qu¶n c¸c bÖnh phÈm nh− huyÕt t−¬ng, n−íc tiÓu.

. Cã ®é nh¹y cao vμ ph¶n ¸nh ®−îc tiÕn triÓn cña khèi u.

. Ph¸t hiÖn ®−îc ë nång ®é thÊp do ®ã cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn sím (chÈn ®o¸n sím) ®−îc bÖnh.

- §Þnh l−îng Tumor marker cho phÐp theo dâi:

. TiÕn triÓn cña bÖnh.

. HiÖu qu¶ ®iÒu trÞ.

. Tiªn l−îng t×nh tr¹ng bÖnh nh©n.

9.1. ¦u ®iÓm cña c¸c Tumor marker

C¸c Tumor marker cã nh÷ng −u ®iÓm sau:

- §Æc hiÖu cho ung th− (vÞ trÝ khu tró).

- Nång ®é Tumor marker tû lÖ víi thÓ tÝch khèi u.

- Ph¸t hiÖn ®−îc tõ giai ®o¹n sím cña bÖnh.

- X¸c ®Þnh ®−îc mét c¸ch chÝnh x¸c nång ®é Tumor marker.

9.2. Ph−¬ng ph¸p enzyme-miÔn dÞch x¸c ®Þnh Tumor marker (ph−¬ng ph¸p Sandwich)

Marker lμ mét kh¸ng nguyªn ®−îc chªm (kÑp) gi÷a 2 kh¸ng thÓ ®¬n dßng. Kh¸ng thÓ thø nhÊt ®−îc g¾n vμo thμnh èng nghiÖm, kh¸ng thÓ thø 2 ®−îc g¾n víi chÊt ph¸t tin (chÊt ®ång vÞ phãng x¹, chÊt huúnh quang hoÆc lμ enzym), nªn khi cã kh¸ng nguyªn do tÕ bμo K tiÕt ra trong huyÕt t−¬ng th× kh¸ng thÓ sÏ kÑp lÊy, t¹o thμnh ph¶n øng kh¸ng nguyªn–kh¸ng thÓ, phøc hîp KN-KT nμy sÏ ®−îc ph¸t hiÖn nhê chÊt ph¸t tÝn hiÖu: tia phãng x¹ víi chÊt ph¸t tÝn lμ phãng x¹, ph¸t ¸nh s¸ng huúnh quang nÕu chÊt ph¸t tÝn hiÖu lμ chÊt huúnh quang, nÕu chÊt ph¸t tÝn hiÖu lμ enzym th× nhê ph¶n øng enzym – mμu ®Ó x¸c ®Þnh. Th−êng dïng enzym peroxidase (POD) ®Ó ph©n hñy H₂O₂ thμnh H₂O vμ oxy, oxy nμy oxy hãa mét chÊt kh«ng mμu thμnh chÊt cã mμu, c−êng ®é mμu tû lÖ víi nång ®é phøc hîp KN-KT, tøc lμ tû lÖ víi nång ®é kh¸ng nguyªn cÇn x¸c ®Þnh.

Kü thuËt x¸c ®Þnh Tumor maker theo ph−¬ng ph¸p nμy cã thÓ tãm t¾t nh− sau (H×nh 9.1):

1234􀂒􀂲E

H×nh 9.1: Ph−¬ng ph¸p Sandwich

1.    Pha r¾n

2. Kh¸ng thÓ ®¬n dßng I.

3. Kh¸ng nguyªn (Tumor Marker).

4. Kh¸ng thÓ II vμ chÊt ph¸t tin

(phãng x¹ hay huúnh quang hoÆc enzym).

(1) Pha r¾n (Steptavidin) - mét líp tr¸ng g¾n vμo mÆt trong thμnh èng nghiÖm.

(2) Kh¸ng thÓ ®¬n dßng I - g¾n vμo thμnh èng nghiÖm.

(3) Kh¸ng nguyªn (Tumor Marker) - cã trong huyÕt t−¬ng do tÕ bμo K tiÕt ra, lóc ®ã kh¸ng thÓ I g¾n víi kh¸ng nguyªn t¹o phøc hîp KN - KT (nh−ng ch−a ph¸t hiÖn ®−îc).

(4) Kh¸ng thÓ II g¾n chÊt ph¸t tin (phãng x¹, huúnh quang, enzym) sÏ kÕt hîp víi phÇn KN thÝch hîp. Nh− vËy, 2 kh¸ng thÓ ®· kÑp kh¸ng nguyªn vμo gi÷a (Sandwich), lóc nμy phøc hîp KN-KT nhê chÊt ph¸t tÝn mμ ta cã thÓ ph¸t hiÖn vμ x¸c ®Þnh ®−îc.

Ph−¬ng ph¸p hãa sinh th−êng dïng chÊt ph¸t tin lμ enzym vμ ph¶n øng ph¸t hiÖn kh¸ng nguyªn-kh¸ng thÓ nh− sau:

KN-KT- enzym

(POD)

H₂O₂ H₂O ₊ O

ChÊt kh«ng mμu ChÊt mμu.

Trong ®ã: POD lμ peroxidase.

1.    Sau khi thùc hiÖn ph¶n øng cÇn röa bá kh¸ng thÓ thõa, chØ cßn phøc hîp KN-KT-chÊt ph¸t tÝn hiÖu. HiÖn nay kü thuËt míi TRACE (time resolved amplified criptate emission) kh«ng cÇn giai ®o¹n ph¶i t¸ch röa do dïng fluorophore g¾n víi kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu.

9.3. Mét sè Tumor Marker ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh ung th−

Cã thÓ tham kh¶o c¸c Tumor Marker chÈn ®o¸n bÖnh ung th− theo b¶ng 9.1 vμ h×nh 9.2 d−íi ®©y.

2.